Καμιά τριανταπενταριά χρόνια πίσω, είχα βρεθεί στη Napoli, όπου είχα πολλούς φίλους και συμμαθητές να σπουδάζουν εκεί και έτσι να με φιλοξενούν όταν τα καλοκαίρια τους επισκεπτόμουν. Αυτό που ποτέ δεν παρέλειπα να κάνω όταν βρισκόμουν σ’αυτή τη συναρπαστική πόλη-(μακράν η πιο φωτογενής ιταλική πόλη που-αλίμονο!-δεν τα κατάφερα να την επισκεφθώ σαν φωτογράφος πια)-είναι να επισκέπτομαι εξάπαντος το σχετικά παραγνωρισμένο-ακολουθεί τη μοίρα της άτυχης απαξιωμένης Νάπολης- αλλά από τα σπουδαιότερα παγκοσμίως Μουσείο του Capodimonte. Εξαιτίας των σεισμών στη περιοχή, ένα έργο του Caravaggio, εμβληματικού για την ιστορία και τον πολιτισμό της ίδιας της Νάπολης ζωγράφου, είχε μεταφερθεί προσωρινά από κάποιο μοναστήρι που είχε υποστεί ζημιές στη Πινακοθήκη του θρυλικού αυτού μουσείου, όπου και το πρωτοείδα. Να πήγαινα εγώ ο ίδιος στο μοναστήρι θα ήταν κάπως απίθανο-δεν συνηθίζω να επισκέπτομαι τέτοιους χώρους αλλά ούτε και τρελαμένος υπήρξα ποτέ με τον Καραβάτζιο που, παρόλο το φωτογραφικό ρεαλισμό του, λίγα έργα του έχουν καταφέρει να μού αρέσουν αληθινά. Έχω όμως πλήρη επίγνωση της ρηξικέλευθης συμβολής του στην εξέλιξη ολόκληρης της ευρωπαϊκής ζωγραφικής, που περιλαμβάνει σχεδόν ΟΛΟΥΣ τους μεγάλους του ευρωπαϊκού μπαρόκ και όχι μόνο.
Caravaggio: Le sette opere di misericordia
Τα “Επτά Έργα του Ελέους”-αυτός είναι ο τίτλος του έργου για το οποίο μιλάμε, ενός από τα πιο σύνθετα, πιο περίπλοκα και ίσως και γι’αυτό και πιο αποτυχημένα, έργα του Καραβάτζιο, πραγματεύεται αλληγορικά την εντολή του Χριστού όπως αυτή περιγράφεται από τη θρυλική περικοπή του Ματθαίου:”…επεινασα γαρ και ουκ εδώκατέ μοι φαγείν, εδίψησα και ουκ εποτισατέ με, γυμνός ήμην και ου συνηγάγετέ μοι, γυμνός, και ου περιεβάλετέ μοι, ασθενής και εν φυλακή, και ουκ επισκέψασθέ με. Τότε αποκριθήσονται αυτώ και αυτοί λέγοντες· κύριε, πότε σε είδομεν πεινώντα ή διψώντα ή ξένον ή γυμνόν ή ασθενή ή εν φυλακή και ου διηκονήσαμέν σοι; τότε ,αποκριθήσεται αυτοίς λέγων· αμήν λέγω υμίν, εφ’ όσον ουκ εποιήσατε ενί τούτων των ελαχίστων, ουδέ εμοί εποιήσατε…”.
Όπως είπα το έργο δεν μού άρεσε καθόλου*. Προφανώς επτά ξεχωριστά θέματα να χωρέσουν σε έναν κάθετου φορμά καμβά-όσο μεγάλος και να είναι αυτός-δεν είναι ούτε και το πιο εύκολο ούτε και το πιο σοφό σαν επιλογή. Το έργο προκαλεί σύγχυση στο θεατή που, ακόμη και μετά την επεξήγηση των επιμέρους στοιχείων του, συνεχίζει να ενοχλεί με τα ασύνδετα μεταξύ τους επεισόδια. Όμως υπάρχει κάτι που μού έκανε πολλή εντύπωση μ’αυτό το έργο: σε πόσο υψηλό σημείο είχε φτάσει-ειδικά τη περίοδο του μπαρόκ-η ευρωπαϊκή τέχνη ώστε να αποπειράται να διαχειρίζεται, με ρεαλιστικό τρόπο, καθαρά αλληγορικά θέματα. Το ότι το έργο αυτό του Καραβάτζιο είναι αποτυχημένο είναι εντελώς συγκυριακό και έχει να κάνει με τις ανόητες, μαξιμαλιστικές απαιτήσεις της παραγγελίας. Η ουσία όμως είναι ότι η εικονογραφία της Δυτικής Εκκλησίας αποτολμούσε απίστευτα τολμηρές διατυπώσεις χάρη στα επιτεύγματα των δημιουργών του βεληνεκούς όπως ο ίδιος ο Καραβάτζιο.
Το μάθημα του να περνάς από το ρεαλισμό στην αλληγορία, το συμβολισμό και που τόσο θεαματικά εμπεδώθηκε από τον Κουρμπέ δυό αιώνες μετά, είναι κάτι που εμείς οι φωτογράφοι, αναγκασμένοι από τη φύση του εργαλείου που καταγράφει ρεαλισμό όταν απέναντι του τον έχει, πρέπει να το εμπεδώσουμε με τη σειρά μας.
*Σαν σύνολο ο πίνακας πάσχει, ειδικά το κάτω μέρος, περιέργως το επίγειο, στο οποίο, υπό διαφορετικές συνθήκες, ο Καραβάτζιο ήταν και είναι ασυναγώνιστος. Αντίθετα όλο το πάνω μέρος του πίνακα-το επουράνιο ας πούμε!-ανήκει στις πιο συναρπαστικές στιγμές ολόκληρης της καριέρας του με το αφάνταστα ευρηματικό σύμπλεγμα των δύο αγγέλων που μεταφέρουν τη Παναγία με το Χριστό, μοτίβο που το υιοθέτησαν πολλοί ζωγράφοι μετά από αυτόν.
camerart 